Εν μέσω ενεργειακής κρίσης, οι ενεργειακές κοινότητες και η συμμετοχή των πολιτών στην αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων για κάλυψη ίδιων αναγκών έστρεψαν την ενεργειακή μετάβαση της χώρας σε ένα νέο μοντέλο, αποκεντρωμένο και πιο δημοκρατικό. Ειδικά στις λιγνιτικές περιοχές της χώρας, το ενδιαφέρον των πολιτών για συμμετοχή σε έργα ενεργειακών κοινοτήτων εκτοξεύτηκε σε διάστημα ενός έτους, διεκδικώντας στην πράξη μια δίκαιη μετάβαση με ισότιμη πρόσβαση στο δίκτυο και την αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων. Παράλληλα, σημαντικά βήματα στη νομοθεσία δημιούργησαν ένα επαρκές πλαίσιο για την ενίσχυση των ενεργειακών κοινοτήτων.
Ωστόσο, σημαντικά προβλήματα παραμένουν. Αναμένοντας τις νομοθετικές πρωτοβουλίες της νέας κυβερνητικής θητείας, η Ιωάννα Θεοδοσίου, στο άρθρο της με τίτλο «4 βήματα για την ενίσχυση της ενεργειακής δημοκρατίας» υποστηρίζει ότι «η ουσιαστική διασφάλιση ενός ενεργειακού μοντέλου βασισμένου στη συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή και διαχείριση των ενεργειακών πόρων» προϋποθέτει τέσσερα άμεσα και αναγκαία βήματα που αφορούν συγκεκριμένα:
- τη διαθεσιμότητα του δικτύου,
- την αξιοποίηση των πόρων,
- τη συμμετοχή πολιτών στα μεγάλα έργα ΑΠΕ,
- την ενσωμάτωση συγκεκριμένων, φιλόδοξων και ποσοτικών στόχων για τις ενεργειακές κοινότητες στο αναθεωρημένο ΕΣΕΚ.
Καταλήγει ότι «οι πολίτες δεν θα περιοριστούν στον ρόλο του καταναλωτή ενέργειας, αλλά θα διεκδικήσουν ακόμα πιο δυναμικά τον ρόλο τους στο νέο ενεργειακό σύστημα που διαμορφώνεται. […] Στην επόμενη τετραετία μπορούν να τεθούν οι όροι και τα θεμέλια ενός μοντέλου ενεργειακής δημοκρατίας που θα θωρακίσει το ενεργειακό μας σύστημα».
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ΕΦΣΥΝ Σαββατοκύριακο, στο ένθετο για τις Επιχειρήσεις, στις 24 Ιουνίου 2023.
Ακολουθεί το πλήρες κείμενο:
4 βήματα για την ενίσχυση της ενεργειακής δημοκρατίας
Ιωάννα Θεοδοσίου
Πέντε χρόνια μετά τη θέσπισή τους, οι ενεργειακές κοινότητες ήρθαν ξανά στο προσκήνιο τόσο σε νομοθετικό επίπεδο, με την ενσωμάτωση σχετικών ευρωπαϊκών Οδηγιών (ΑΠΕ και Εσωτερική Αγορά Ηλεκτρικής Ενέργειας), όσο και στις προγραμματικές θέσεις ορισμένων κομμάτων εν όψει των εκλογών. Παρόλα αυτά, οι πολίτες εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται κυρίως ως καταναλωτές και όχι ως ένα δυναμικό συστατικό του ενεργειακού συστήματος και της ενεργειακής μετάβασης. Η πραγματικότητα όμως δείχνει το αντίθετο, καθώς παρεμβαίνουν πλέον δυναμικά στο ενεργειακό τοπίο, αναπτύσσοντας έργα ΑΠΕ μέσω των ενεργειακών κοινοτήτων. Ανοίγεται, λοιπόν, ένα παράθυρο ευκαιρίας για να ενισχυθούν περαιτέρω οι προσπάθειες των πολιτών να καλύψουν τις δικές τους ενεργειακές ανάγκες, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην αποκέντρωση και τον εκδημοκρατισμό του ενεργειακού συστήματος. 
Συγκεκριμένα, από το 2018 που θεσπίστηκε ο πρώτος νόμος για τις ενεργειακές κοινότητες μέχρι σήμερα, οι πολίτες έχουν εμπλακεί δυναμικά στην ανάπτυξη έργων ΑΠΕ παράγοντας 803MW (13,8% της συνολικά εγκατεστημένης ισχύος στη χαμηλή μέση τάση), ενώ την περίοδο της ενεργειακής κρίσης στράφηκαν στην αυτοπαραγωγή, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά. Αυτό φάνηκε στο πλήθος των αιτημάτων έργων συμψηφισμού από ενεργειακές κοινότητες (+425% σε αιτήματα, 87ΜW αιτούμενης ισχύος μεταξύ Νοεμβρίου 2021 και 2022), αλλά και από μεμονωμένους πολίτες (+157% σε αιτήματα και +200% σε αιτούμενη ισχύ για την ίδια περίοδο). Παρόλα αυτά μέχρι σήμερα τα έργα της αυτοκατανάλωσης των ενεργειακών κοινοτήτων υπολείπονται σημαντικά των εμπορικών έργων καθώς μόλις 3MW προορίζονται για την κάλυψη ιδίων αναγκών.
Στην πράξη λοιπόν, τα πρώτα βήματα αποκέντρωσης του ενεργειακού συστήματος έχουν γίνει. Ωστόσο, η ουσιαστική διασφάλιση ενός ενεργειακού μοντέλου βασισμένου στη συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή και διαχείριση των ενεργειακών πόρων προϋποθέτει την επίλυση συγκεκριμένων ζητημάτων. Ειδικότερα:
- Διαθεσιμότητα δικτύου: Η παλαιότητα και η ανεπάρκεια του υφιστάμενου ηλεκτρικού δικτύου είναι ένα από τα κυριότερα εμπόδια ανάπτυξης των έργων των ενεργειακών κοινοτήτων. Στο νέο νομοθετικό πλαίσιο (ν.5037/2023) προβλέφθηκε ηλεκτρικός χώρος 2 GW για έργα αυτοπαραγωγής όλων των κατηγοριών, δηλαδή πολιτών, νοικοκυριών, αγροτών, τοπικής αυτοδιοίκησης, ενεργειακών κοινοτήτων, επιχειρήσεων. Η πρόβλεψη αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην ενίσχυση των έργων αυτοπαραγωγής από τις ενεργειακές κοινότητες. Όμως, για να συμβεί αυτό θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι αυτό το σημαντικό περιθώριο ισχύος, καθώς και όποια επέκτασή του στο μέλλον, θα μοιραστεί ισότιμα μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών αυτοκαταναλωτών, δίνοντας προτεραιότητα σε νοικοκυριά και πολίτες.
- Αξιοποίηση πόρων: Η χρηματοδότηση των ενεργειακών κοινοτήτων αποτελεί μέχρι σήμερα ακόμα ένα εμπόδιο στην ανάπτυξή τους. Όμως, για τις ενεργειακές κοινότητες στις λιγνιτικές περιοχές υπάρχουν διαθέσιμοι πόροι τόσο από το Πρόγραμμα Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης 2021 – 2027 όσο και από τα έσοδα δημοπράτησης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, οι οποίοι όμως ακόμα δεν έχουν αξιοποιηθεί. Είναι κρίσιμο λοιπόν να ενεργοποιηθούν άμεσα ώστε τα οφέλη της μετάβασης να φτάσουν στην τοπική κοινωνία. Συνεπώς, οι ενεργειακές κοινότητες στις λιγνιτικές περιοχές θα πρέπει να στηριχθούν με πρόσβαση στο δίκτυο, πόρους καθώς και αντίστοιχα ικανή έκταση για την εγκατάσταση των φωτοβολταϊκών σταθμών στις Ζώνες Απολιγνιτοποίησης. Επίσης, το επόμενο διάστημα αναμένεται να απελευθερωθούν πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για έργα αυτοπαραγωγής, αλλά και ενίσχυσης του δικτύου. Είναι σημαντικό λοιπόν οι πόροι αυτοί να διατεθούν κατά προτεραιότητα σε δικαιούχους που αποδεδειγμένα έχουν δυσκολία πρόσβασης σε τραπεζικό δανεισμό ή άλλους χρηματοδοτικούς πόρους για εγκατάσταση έργων εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού, όπως οι ενεργειακές κοινότητες με συμμετοχή πολιτών που θέλουν να αναπτύξουν έργα αυτοπαραγωγής. Οι πόροι αυτοί μπορούν επίσης να καλύψουν τμήμα του κόστους εγκατάστασης έργων ΑΠΕ για τις ενεργειακές κοινότητες που έχουν κεντρικό στόχο την κάλυψη ιδίων αναγκών.
- Συμμετοχή πολιτών στα μεγάλα έργα ΑΠΕ: Η συμμετοχή των πολιτών στα μεγάλα έργα ΑΠΕ που ήδη υλοποιούνται αποτελεί σημαντικό βήμα για τον διαμοιρασμό των ωφελειών της πράσινης μετάβασης στις τοπικές κοινωνίες. Είναι πλέον ώριμες οι συνθήκες, ώστε να τεθεί ένα ακόμα κριτήριο για την έγκριση των μεγάλων έργων ΑΠΕ, αυτό της συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών σε αυτά τα έργα μέσω των ενεργειακών κοινοτήτων. Η μετοχοποίηση των έργων και η προσφορά τμήματος των μετοχών για αγορά από ενεργειακές κοινότητες είναι μια πρακτική που ήδη εφαρμόζεται ανά την Ευρώπη και ενώ έχουν ήδη υπάρξει σχετικές ανακοινώσεις από τη ΔΕΗ, δεν έχει προχωρήσει κάτι αντίστοιχο ακόμα στην Ελλάδα.
- Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα: Η πολιτική για τη συμμετοχή των πολιτών στη δίκαιη ενεργειακή μετάβαση θα πρέπει να αποτυπωθεί και στην αναθεώρηση του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) μέσα από συγκεκριμένους, φιλόδοξους και ποσοτικούς στόχους για τις ενεργειακές κοινότητες και τη συμμετοχή των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση. Τα αιτήματα για έργα αυτοπαραγωγής, τόσο μεμονωμένα όσο και συλλογικά μέσω ενεργειακών κοινοτήτων (997.5MW), δείχνουν ότι ο υφιστάμενος στόχος για 600MW αυτοπαραγωγής μέχρι το 2030 μπορεί όχι απλά να υλοποιηθεί αλλά και να ξεπεραστεί. Ως εκ τούτου χρειαζόμαστε έναν αυξημένο νέο στόχο για την αυτοπαραγωγή, καθώς και αντίστοιχα φιλόδοξο στόχο και πόρους για τη συμμετοχή των πολιτών στην εξοικονόμηση ενέργειας.
Παρακολουθώντας τον τρόπο που αλλάζει η σχέση των πολιτών με την παραγωγή ενέργειας, είναι προφανές λοιπόν ότι το επόμενο διάστημα οι πολίτες δεν θα περιοριστούν στον ρόλο του καταναλωτή ενέργειας, αλλά θα διεκδικήσουν ακόμα πιο δυναμικά τον ρόλο τους στο νέο ενεργειακό σύστημα που διαμορφώνεται. Αξιοποιώντας, λοιπόν, τη συγκυρία και τη δυναμική των πολιτών, στην επόμενη τετραετία μπορούν να τεθούν οι όροι και τα θεμέλια ενός μοντέλου ενεργειακής δημοκρατίας που θα θωρακίσει το ενεργειακό μας σύστημα.
